İç Politika

Abdülhamîd’in, Batılıları kendi mevzuunda rekabete sürüklemek, tezada boğmak, birbirine düşürmek, iç ve dış meseleleriyle zayıf taraflarından yakalayıp akamete uğratmaktan ve böylece hasta döşeğindeki Osmanlı İmparatorluğuna rahat bir nefes aldırıp onu içten kurtarmanın çarelerini aramaktan ibaret dış politikasına karşılık, iç politikası, beş noktada özleş-tirilebilir:

1- Daima şifa ve deva iddiasıyla gelen iç mikropları temizlemek…

2- Sağlam bir ruh temeli üzerinde gerçek bir madde onarımına yönelmek…

3- Batıyı bütün müspet bilgileriyle benimseyip kötülüklerinnden ve ruhî sirayetlerinden uzak kalmak ve Doğu’lu şahsiyet kökünü sımsıkı muhafaza etmek…

4- Devlet ve hükümet bünyesine, ahlâkî, iktisadî ve içtimaî üstünlük şuurunu başa alıcı yeni bir ruh getirmek…

5- Bütün kemâlleri ve gerçek kemâl yolunu dinde ve dinin hakikatinde görmek, din vecd ve aşkını, bir kaç asırlık pas ve küfünden kurtarıp fert ve cemiyete hakim kılmak…

Görülüyor ki, bu şahsiyet, Büyük Doğu idealinin ana temelleri olarak, ruhçu, keyfiyetçi, milliyetçi, ahlakçı, nizamdır karaktere sahiptir; ve onu güden Devlet Reisinin büyük raekkür ve sistem planında olmasa bile seziş ve işe sürükleyiş sahasında yetkinliğine işarettir.

Abdülhamîd’deki bu karakter, hâdiseleri kalpazanca tahrif etmemek şartıyla onun her hareketinde görülebilir.